2019 Yılında Türkiye’nin En Önemli 10 Arkeolojik Keşfi

Her gün yapılan kaçak kazılar, satılan tarihi eserler, sosyal medyada örgütlenen defineciler… Bir yandan kültürel mirasımızı kendi ellerimizle yok ederken, bir yandan arkeologlar Türkiye’nin dört bir yanında muhteşem keşifler yapmaya devam ediyor.

Her yıl Türkiye’de yüzlerce alanda arkeolojik kazı yapılıyor ve bu kazılarda güneş altında birçok insan ter döküyor. Ancak iş burada da bitmiyor. Bulunan eserler, arkeolojik bağlamda inceleniyor, belgeleniyor ve üzerine tezler yazılıyor. Her ne kadar bu yazıda olabildiğince sade bir şekilde keşiflerin bazılarından söz etmeye çalıştıysak da, hiçbir eser arkeolojik bağlamı olmadan bir şey ifade etmiyor.

Arkeofili editörleri, 2019 yılında Türkiye’de öne çıkan en heyecan verici arkeolojik keşifleri seçti.

10- Kırşehir’de türünün en eski örneği demir parçası

Kalehöyük’te bulunan küçük demir parçası, demirciliğin nerede başlamış olabileceğine dair yaygın inanışları sarstı.

Söz konusu kalıntı, yaklaşık 3 santimetre çapında, gülleye benzer küçük bir yumru şeklinde ve yüksek oranda oksitlenmiş demir içeriyor. MÖ 2.500 ila MÖ 2.250 yılları arasına tarihlenen tabaka içerisinde bulunan demir parçası, demircilik tarihinde kendi türünün en eski örneği. Demirciliğin Anadolu kökenli olduğu yaygın bir inanış. Ancak, yapılan analizler bulunan parçanın farklı bir yerde üretilip bölgeye getirildiğini gösteriyor. Demircilik tarihinin erken dönemlerinde üretilen demirler çoğunlukla meteoritlerden işlenen ürünleri kapsıyor. Ancak bu parçanın analizleri, parçacık bileşimlerinin meteoritten işlenmiş demirlerden farklı olduğunu gösterdi. Analizde, kalıntı üzerinde, yapay olarak ısı uygulandığında ortaya çıkan halka dizgileri olduğu gözlemlendi. Bu durum, insanların bu parçayı demir cevherinden, ateş kullanarak ürettiğini gösteriyor. Analiz sonuçlarına dayanarak, parçanın muhtemelen demir cevherinden orta aşamaya kadar işlenmiş bir yarı ürün olduğu düşünülüyor.

Kazı başkanı: Dr. Sachihiro Omura. 

9- Mardin’de 11.300 Yıllık Dikilitaşlı Özel Yapı

Mardin’in Dargeçit ilçesinde, 11.300 yıllık, dört dikilitaşlı ve yarı toprağa gömük özel bir yapı ortaya çıkartıldı.

Mardin’de MÖ 11. binden MÖ 8. bin sonuna kadar aralıksız iskan gören bir yerleşim olan Boncuklu Tarla’da, birbirine simetrik dört dikilitaşlı özel bir yapı keşfedildi. Bu döneme ait evlerin ortasında  bulunan özel bina, yaklaşık 9×7,50 metre boyutlarında ve 2 metre bir derinliğe sahip çukur içerisine gömülü olarak inşa edilmiş. Çevresindeki 20-25 cm derinlikte yapılan evler ise taş temellere sahip. Binanın duvarları yassı doğal taşlar ve çamur harç ile inşa edilmiş. Merkezinde ise simetrik bir şekilde yerleştirilmiş olan 4 adet taş stel mevcut. Söz konusu steller Şanlıurfa bölgesinde çağdaş bölgelerde olduğu gibi T biçimli değil, Yukarı Dicle Havzası’na özgü olan daha sade ve düz bir formda. Bu binayı özel kılan durumlardan bir diğeri ise binanın kuzey-doğu duvarında iki ve güney-batı duvarında ise 3 adet niş bulunması. Bu özel bina, MÖ 10 binlerde Mardin bölgesinde kendine has bir kamusal alan inşa tarzının olduğunu düşündürüyor.

Bilimsel Danışman: Dr. Ergül Kodaş. 

8- Mersin’de 7.000 yıllık kale duvarı

Mersin’deki Yumuktepe Höyüğünde, Kalkolitik dönemde yapılmış 7.000 yıllık ve 7 metre yüksekliğinde sur duvarı ortaya çıkarıldı.

Yumuktepe yerleşmesinin Kalkolitik dönemde bir sur duvarı ile çevrili olduğu ve kerpiç sur duvarının yüksek taş subasman üzerine oluşturulduğu önceki senelerden biliniyordu. Ancak bu sene, bu duvarın alt kısmı ve subasmanı incelendi. Ortaya çıkartılan sur duvarı, en altta kireç taşları ile yapılmış bir destek duvarı, üstünde daha ince ve iyi kesilmiş taşlarla yapılmış bir duvar ve en üstte kerpiçle yapılmış bir duvardan oluşuyor. MÖ 5.000, yani günümüzden 7.000 yıl önce yapılmış bu duvarın tam mimari bilgiler ile yapıldığı belirtiliyor. Bu duvarın ortaya çıkarılması, hem o dönemde kullanılan teknik, hem de kale içinde özel bir üretim yapıldığını kesinleştirmesi açısından önemli görülüyor. Çünkü o dönemde normal bir köy için bu kadar kalın ve sağlam bir duvar gerekmiyordu. Bu tabakada Anadolu’nun ilk erimiş bakır aletlerinden balta, keser ve iğne gibi çok sayıda alet bulunması, gelişkin bakır madenciliğine ya da ticaretine işaret ediyor.

Kazı Başkanı: Prof. Dr. Isabella Caneva.

7- Çanakkale’de 1.500 yıllık devasa mozaik taban

Çanakkale’nin Lapseki ilçesinde 1.500 yıllık devasa mozaik taban gün yüzüne çıkartıldı.

Yaklaşık 120 metrekarelik mozaik üzerinde çeşitli yazıtlar, mitolojik figürler ve geometrik süslemeler var. Tüm bu dekoratif özellikler ve buluntular, yapılar grubunun MS 4. yüzyıla ait olduğunu gösteriyor. Ek olarak farklı evrelere ait bulgular, alanın çeşitli onarımlar sonrası 6. yüzyılın sonuna kadar kullanıldığına işaret ediyor. Lapseki bölgesi Geç Antik olarak adlandırılan bu dönemde yoğun bir tarımsal üretime sahip ve bölgede elde edilen yerel ürünlerin Konstantinopolis dahil önemli şehirlere aktarılmasını ve ithal edilmesini sağlayan kıyı yerleşimlerinin sayısı oldukça yüksek. Bu devasa mozaik zemin muhtemelen böyle bir yerleşimde ya da başka bir deyişle villa rustica adı verilen geniş bir çiftlik evine aitti. Buradaki yerleşimin boyutları kesin olarak bilinmiyor. Ancak mozaik zeminin büyük bir çiftlik evinin merkezindeki etrafı revaklarla çevrili peristil bir avlu içerisinde yer aldığı ve bu çiftlik evinin de çok odalı bir kompleks olduğu kesin.

Bilimsel Danışman: Troya Müzesi denetiminde, Prof. Dr. Nurettin Arslan ve Doç. Dr. Oğuz Koçyiğit. 

6- Metropolis Antik Kenti’nde lüks bir hamam yapısı

İzmir’deki Metropolis Antik Kenti’nde, kentin ileri gelenlerinden birine ait olduğu düşünülen, gelişmiş mühendisliğe sahip özel bir hamam yapısı bulundu.

Günümüze kadar çok iyi korunmuş durumdaki 400 metrekarelik bina, kentte yaşayan ustaların ileri düzeyde mimarlık ve mühendislik bilgisine sahip olduğunu gösteriyor. MS 400-500 yıllarına ait olduğu düşünülen ve balneum adı verilen özel hamam, küçük mekânları ve ancak bir aileye hizmet verebilecek kapasitesi ile muhtemelen varlıklı bir Metropolisli’nin ya da burada yaşayan bir yöneticinin mülküydü. Balneum’un mermer avlusunun bir yanında en çok 3-4 kişinin kullanabileceği bir havuz bulunuyor. Bu havuzdan, tamamı renkli mermerlerle kaplanmış havuzlu ön odaya geçiliyor. Bu oda dar bir kapı ile girilen ılık odaya geçişi sağlıyor. Buradan da Balneum’un merkezi yıkanma kısmı olan ve içinde küvet şeklinde 2 ya da 3 yıkanma bölmesi bulunan en sıcak odasına geçiliyor. Yapının, günümüzden 1500 yıl önce mekânın yerden ve duvardan ısıtıldığını gösteren ve Tubuli adı verilen eşine az rastlanır mühendislik harikası sistemi olduğu görülüyor. Bu özel hamam yapısı, bugün dahi çok gelişmiş kabul edilebilecek bir ısıtma sistemine sahip olduklarını, temiz ve kirli suyun birbirine temas etmeden geçmesini sağlayan bir mühendislik çalışması yapıldığını gösteriyor.

Kazı Başkanı: Prof. Dr. Serdar Aybek

5- Denizli’de 3 metrelik imparator Trajan heykeli

Denizli’deki Laodikya Antik Kenti’nde MS 113 yılında yapılmış ve üç metre boyunda Roma İmparatoru Trajan heykeli bulundu.

356 parça halinde gün yüzüne çıkarılıp birleştirilen heykelin yanında bir de elleri arkadan bağlı Dacialı düşman askeri tasviri yer alıyor. Heykelin üzerinde zırh ve düşmanlara karşı acımasız ancak dostlara karşı koruyucu, dostluk ve bereketi anlatan, sanatı koruyan ve güçlü bir imparator olduğunu anlatan simgeler bulunuyor. İmparatorun üzerinde kısa kiton ve sol kolundan aşağı düşen imparator giysisi yer alıyor. Zırhın üstten bağlama bölümünde Jüpiter’in yani gök tanrısının şimşeği yer alıyor. Göğsünün tam orta bölümünde Medusa yer alıyor, bu da imparatorun korkutucu yönünü gösteriyor. İki tane karşılıklı griffon var, griffon tanrı Apollon’un sembolü. Apollon’u güzel sanatları koruyan tanrı olduğunu gösteriyor. Bugüne kadar İmparator Hadrian heykelleri başka bölgelerde bulunmuş olsa da, bu düzeyde nitelikli ve bu büyüklükte bulunamadığı belirtiliyor. Söz konusu heykel aslında geçtiğimiz sene bulunmuş olsa da, yüzlerce parçanın birleştirme işlemi bu sene tamamlandı.

Kazı başkanı: Prof. Dr. Celal Şimşek. 

4- Çatalhöyük insanlarında şiddet izleri

Yaklaşık 9.000 yıl önce, Konya’da dünyanın ilk büyük tarım topluluklarından olan Çatalhöyük sakinlerinde yüksek oranda şiddet izleri bulundu.

Uzun zamandır barışçıl bir toplum olarak görülen Çatalhöyük’te bulunan 93 kafatasının, dörtte birinden fazlasında (25 tanesinde) iyileşmiş kırıklara dair kanıtlar ortaya çıktı. Ayrıca bunlardan 12 tanesi bir kereden fazla şiddete maruz kalmış. Bu kişilerde zaman içinde iki ila beş kere yaralanma belirtisi vardı. Lezyonların şekli; kafaya sert ve yuvarlak nesnelerden gelen darbelerin yol açtığını gösterdi. İlginç olarak Çatalhöyük’te tam bu şekilde ve boyutta kil toplar bulunuyor. Mağdurların yarısından fazlası kadındı (13 kadın, 10 erkek). Yaralanmaların çoğu kafalarının üstünde veya arkasındaydı, bu da mağdurlara saldırıldığında saldırganlara dönük olmadıklarını gösteriyor. Nüfusun en büyük ve en yoğun olduğu Orta dönemde, kafatası yaralanmalarında artış olmuştu. Araştırmacılar, aşırı kalabalıklaşmanın toplum içinde strese ve çatışmalara yol açmış olabileceğini söylüyor.

Makale: Clark Spencer Larsen, Christopher J. et al. 2019.

3- Adıyaman’da Kommagene Krallığına ait üç katlı yapı

Adıyaman’daki sarp kayalıktan oluşan Kahta Kanyonu’nun ulaşılması zor bir noktasında, üç katlı bir kült alanı bulundu.

Tek katı bağımsız, iki katı birbirine içten merdivenlerle bağlı üç katlı yapının bağımsız olan birinci katında, farklı odalar ve duvarlarında küçük ebatlarda nişler mevcut. Yapının ikinci katına, geniş ve bu katın ana merkezini oluşturan bir odadan giriliyor. Oda içerisinde derin niş ve kemerlerle oluşturulan farklı alanlar yer alıyor. Bu ana girişte, yarısı yerinden kopmuş vaziyette dört satırlık bir yazıt yer alıyor ve yazıtta “Büyük Kral Mithrates oğlu/torunu” yazıyor. Ayrıca uçuruma bakan dış kısımda ise “Bakhios’un mağaraları” yazıyor. Bakhios diye bahsedilen kişinin, tanrı  Dionysos ya da Bakhios adında bir kişi ismi olabileceği düşünülüyor. Birçok odaya sahip olan ikinci katta su için sarnıçlar oluşturulmuş. Üçüncü kata, ikinci katın ana merkezinde yer alan odanın güneybatısındaki merdivenli bir tünelden çıkılıyor. 27 basamaktan oluşan bu tünel ile 180 derecelik bir dönüşle en üst kata çıkılabiliyor. Yazıtlardan yola çıkılarak, bu yapının bölgede hüküm sürmüş olan Kommagene Krallığına ait 2. yüzyıla tarihlenen kült alanı olduğu düşünülüyor.

İnceleme: İl Kültür Şube Müdür V. Mehmet Alkan, Sanat Tarihçi Mustafa Çelik. 

2- Antalya açıklarında bilinen en eski batık

Antalya açıklarında 3.600 yıllık, şimdiye kadar bilinen en eski ticari batık bulundu.

Söz konusu keşif, Antalya’nın batı sahilinde, Kumluca’daki Eski Likya Bölgesi sınırları içinde yapıldı. Bu yeni gemi batığı, muhtemelen ünlü Gelidonya ve Uluburun gemilerinden daha eskiydi ve MÖ 16. ila 15. yüzyıllara tarihleniyor. 12-14 metre boyutlarındaki geminin kargosu bakır külçelerden oluşuyordu. Ayrıca bulguların Akdeniz’de Geç Tunç Çağı deniz ticareti ağına ışık tutması bekleniyor. Şimdiye kadar batıkta yastık formlu 74 bakır külçe tespit edildi. Muhtemelen Kıbrıs’taki bakır madenlerinde işlenen bu bakır külçeler, dünyanın ilk endüstriyel ürünlerini oluşturuyor. Bundan önce dünyada bilinen yastık formlu bakır külçe sayısı sadece beşti. Geminin Kıbrıs yönünden batıya doğru seyir halindeyken fırtınaya yakalanıp kıyıya çarparak battığı düşünülüyor.

Sualtı Çalışmaları: Doç. Dr. Hakan Öniz

1- Gökçeada’da 8.000 yıllık anıtsal yapı

Gökçeada’da MÖ 6.000 yıllarına ait, T biçimli dikilitaşı olan anıtsal bir yapı bulundu.

MÖ 6800 yıllarından MÖ 4300 yıllarına kadar iskan gören Gökçeada Uğurlu/Zeytinlik yerleşmesinde, MÖ 6000 yıllarına tarihlendirilen anıtsal bir yapı ortaya çıkartıldı. Yaklaşık 1,5 metre yüksekliğinde iç içe yapılmış taş duvarlardan oluşan yapı, Yakındoğu’da kamusal yapı olarak adlandırılan yapılar ile benzerlikler taşıyor. Söz konusu yapıda iki parça halinde yapılmış “T” biçimli bir dikilitaş, yedi metre uzunluğundaki duvarların birine yerleştirilmiş. Uğurlu’da bulunan bu yapı, daha geç bir Neolitik dönemde de olsa benzer unsurlar içeren anıtsal yapıların batıda da varlığını göstermesi bakımından oldukça önemli. Kazıları henüz devam eden bu anıtsal yapı, insanların bir araya geldiği, bir takım etkinliklerin ya da ritüellerin yapıldığı bir alanın parçası gibi duruyor. Daha ilginç olanı bu anıtsal yapının Terrazzo tabanlı daha erkene (MÖ 6600) tarihlenen bir yapının tam üstünde yer alması. Kirecin yakılarak içine kum ve taşçık katkılı harçla oluşturulan Terrazzo taban, hem Doğu Anadolu, hem de İç Anadolu’da bulunan örneklere benziyor.

Kazı başkanı: Prof. Dr. Burçin Erdoğu

Kaynak: arkeofili

İZDİHAM