23 Eylül 2016

Zeynep Arkan, Adem Turan’ın Borges Borges’ini değerlendirdi

ile izdiham

Sabahları, ilk yaptığım, bir sürü kaygım üstüne kafa yormaktır. Uyanmadan önce hiç kimse değildim ya da herkestim, her şeydim –uykuya ilişkin o kadar az şey biliyoruz ki- ama uyanınca elim ayağım bağlanıyor ve Borges olma zahmetine yeniden katlanmam gerekiyor. [i]

Jorge Luis Borges (1899-1986), Latin Amerika edebiyatının çok dilli, gerçeküstü yazarı; şiirde pasifizm etkisinde bir felsefe, öyküde ise yükseltilmiş gerçekliğin peşinde müthiş kurgular açığa çıkarmıştır.

“Korumak ve yaratmak Cennet’te eşanlamlı kelimelerdir” der Borges. “Fakat bu eylemler dünyada birbirine düşman oldu…” diye devam eder.[ii] Felsefeye veya fizik bilimine ait olan ‘aklı’ kurguya dâhil eden deha yeteneklerden birisidir ve dünyada savaş sonrası edebiyatın en önemli isimlerinden olması tesadüf değildir. Savaşların korkunç yıkımlarından sonra gerçeklik, düş gücünün karşısında direnişini yitirmiştir. Yıkımları sürekli tekrarlanan, sömürgeciliğin hızla yayıldığı dünyada tarihin unuttuğu ne varsa edebiyat bize hatırlatır. Jorge Luis Borges, büyülü gerçekçilik ve katı dünya arasında bir yerde, yaşamının son otuz yılını karanlıkta ve neredeyse annesinin dizleri dibinde geçirerek öyküler, şiirler yazıp çeviriler yapmıştır.

Adem Turan (1960), son kitabı Borges Borges’te Gün Doğarken Gün Batımı alt başlıklarıyla Jorge Luis Borges’in biyografik manzumesini son derece lirik biçimde yorumlamış. Beş yıllık bir çalışmanın ardından Borges’i derinlemesine okuyup bağ kurarak selâmlamak isteği içinde; yazarın dünyasına ait insanlar, nesneler, hayvanlar, imgeler ta ki ölümüne değin (Gün Batımı)yer alıyor.

Borges’in biyografik manzumesini kaleme alırken masal söyleyişinde ve dingin bir ses içinde Adem Turan. Kendi olmaktan sıyrılıp düşlerin dünyasına, özellikle bir yazarın düşlerine doğru dönüşerek konuşmak istiyor. Borges’e merhametli, anlayışlı ve sevecen yaklaşıyor. Borges’i anlatırken sevdiği bir dosttan söz edermiş gibi toleranslı. Okurun düş gücünü kışkırtan yazarı anlatırken yine düş gücünün büyük serüvenlerine, mütevazı bir yaşamın yüce tutkularına aracı oluyor şair Turan.

Edebiyatta kurmaca, insan duyarlılığını bileyip geliştiren, içimizdeki eleştirel yönü güçlendiren bir yapıya sahiptir. Başkaldırının ilk basamağı edebiyattır çünkü. Ayrıca düş kuramasaydık fabrikalarda seri üretim yapan makinelerden, kendini asla değiştirip gelişemeyen robotlardan farkımız kalmazdı. Borges’i de güçlü ve etkili bir yazar yapan unsur öykülerindeki gerçeklikten başarıyla yalıtılmış kurmacadır. Tek düze kabilelerden küreselleşen dünyaya, sapanlardan kitle imha silahlarına kadar değişen dünyada insan kalmanın gücünü gerçek dünyanın bize sunmadıklarından almamız için yazmıştır sanki. Özellikle Alef adlı öyküsünde Borges kendini öncesi ve sonrası olmayan bir nehirde akıp giden bir nokta olarak görür. Alef, bütün noktaları içeren tek bir noktadır. Tanrı kavramına dair bir anlayış, çağdaş insana dair önemli gözlem ve öngörüler içerir. “Çağdaş insanı şöyle görüyorum, der Alef’te Danieri adlı karakter: en gizli, en kutsal hücresine, sözgelimi şatosuna bile kapanmış olsa gene de donanmıştır; telefonlarla, telgraflarla, gramafonlarla, radyolarla, sinema perdeleriyle, göstericilerle, sözcüklerle, tarifelerle, el kitaplarıyla, bültenlerle…” Böylesine donanmış bir adam için sahici bir yolculuğun artık gereksiz olacağını belirtti.”[iii] Dünyayı çepeçevre kuşatan teknolojik donanımın insanı sahicilikten uzaklaştırması vurgusu henüz şahsa özel bilgisayarların, cep telefonlarının olmadığı bir dönemde, özellikle yerin altında bulunup evreni içinde saklayan Alef’in çokanlamlılığına “İnternet”i de katmamıza imkân veriyor. Alef 1945 yılında yazılmıştır.

Adem Turan ise Borges ve Alef şiirinde şöyle tanımlar;

…

Alef bir taşın yüreğinde saklıymış oysa

Evren de bütünüyle Alef’in içindeymiş

İşte bu yüzden Alef’e bir kez bakanlar

Bin kez daha bakmak istermiş

İçlerindeki kafese aldırmadan(s.31)

…

Burada bir şairin diğer bir yazar-şairin evveline ve sonrasına ulaşma, onun gözleriyle bakılan dünyaya yeniden bakma arzusu çok belirgindir. Borges tıpkı Homeros gibi, Cemil Meriç gibi körlüğü tecrübe eder. Karanlığa boğulan dünyasında ruhunun kurtarıcısı olarak kitaplar vardır. Dünyaya dair daha sezgisel, daha derin, daha tutkulu kurmacalar, şiirler yazmaya devam eder.

1955 yılında Arjantin Ulusal Kütüphanesi Müdürlüğü’ne getirildiğinde en büyük hayali gerçekleşmiş olur Borges’in. Fakat genetik bir rahatsızlık sebebiyle görme yetisini tamamen kaybeder. “Bana aynı anda hem 800 bin kitabı hem de karanlığı veren Tanrı’nın muhteşem ironisi” diyerek teslimiyetle tanımladığı durumu Borges’in Gözleri’nde Adem Turan şöyle anlatır:

Cenneti hep bir kütüphane olarak düşlermiş Borges

Gider gelirmiş eviyle kütüphane arasında, yorulmadan

Gözleri görmese de kalp gözüyle okurmuş kitaplarını

Bayan Quinteros’un şaşkın bakışları arasında

Koklayıp dururmuş onları saatler boyu, hiç usanmadan. (s.37)

…

Borges’in mütevazı yaşamının yüce tutkuları demişken, öykü ve şiirlerinde sıkça kullandığı “kaplan” metaforuna da kitapta sıkça değinmiş Adem Turan. Bunu Borges’in bir kütüphaneci olarak yaşadığı güvenli hayatında hiç bilmediği şiddet ve tehlikenin özlemi şeklinde yorumlamak yanlış olmaz. İnsan doğasının ikiliğinden sıkça bahseder Borges. Bu zıtlıklar onu Borges, yani insan yapmıştır. Birbirinin karşıtı hem de tamamlayıcısı şeklinde var olan bu imgeler sessiz ve karanlık bir kütüphanenin koridorlarında gezen sarı bir kaplana bizi inandırır. “Beni parçalayan bir kaplan, ama kaplan benim” demesi boşuna değildir.

Borges Borges, ortaklaşa düşler kurmaya imkân veren edebiyatın, düşlediğimiz ve yaşadığımız hayat arasındaki farkın gerilimini sunma ve bu gerilimin insanın ruhunu kuşatan gizlerini açığa çıkarmasına dair bir kitap şeklinde özetlenebilir. Lirizmle dolu bir merak duygusu gibi. Jorge Luis Borges burada o heyecanlı merak duygusunu aynalar geçidi içinde karşılayıp gideren bir imgedir. Borges’in kendini tüketerek çoğaltma eylemine coşkulu ve saygılı bir şölen havası içinde başkasının rüyasına dâhil olan ve nerede olduğunu hiç unutmayan bir dikkatle Adem Turan şahitlik etmiş diyebiliriz.

Kaynaklar:

[i] Borges ve Yazma Üzerine, N. Thomas Di Giovanni, çev.: Tomris Uyar, İletişim yay., 1.baskı, 1998, s.90